Φυγή, έξοδος, εξορία ή "εισβολή" των Ελλήνων υποτρόφων του '45 στη Γαλλία;;;

Αυτοί που είχαμε ενδιαφερθεί από παλιότερα για την ιστορία των, κατά Μιμίκα Κρανάκη, ιπποτρόφων στη Γαλλία λόγω του εμφυλίου στην Ελλάδα το '45, βρεθήκαμε στην ημερίδα του Γαλλικού Ινστιτούτου Το ταξίδι του Ματαρόα. Πορτραίτο μιας εξόριστης γενιάς αντιμέτωποι με αναθεωρήσεις μη αναμενόμενες:

Μπέλλα Ραφτοπούλου
Αδάμ και Εύα

Το Ματαρόα (αδελφό πλοίο με το Ταμαρόα, πρώτες ονομασίες Διογένης και Σοφοκλής, αντίστοιχα) δεν ήταν μόνο του. Οι πρώτοι υπότροφοι του Γαλλικού Ινστιτούτου έφυγαν πράγματι με το Ματαρόα τέλη του '45, η επόμενη φουρνιά (υπότροφοι επαρχίας, όσοι για οποιοδήποτε λόγο δεν είχαν προλάβει το πρώτο πλοίο και καθηγητές της γαλλικής γλώσσας) έφυγαν με το πλοίο Gripsholm αρχές του '46 και κάποιο τελευταίοι στο τέλος του '46 αεροπορικώς.

Οι υποτροφίες είχαν δοθεί ήδη από τον Σεπτέμβριο και οι υπότροφοι περίμεναν επί μήνες εναγωνίως την άφιξη του πλοίου. Μάλιστα, κατά τη μαρτυρία του Μάνου Ζαχαρία, η ασφάλεια τελευταία στιγμή ζήτησε να αποβιβαστούν Μέμος Μακρής και Νίκος Σβορώνος, πράγμα που βέβαια δεν έγινε, και μετά αναμονή 5 ωρών από την επιβίβαση (11 μ.μ.) το πλοίο απέπλευσε στις 5 π.μ. Ακολούθησε ξέφρενη γιορτή.

Ακόμη μεγαλύτερη ανατροπή: Οι υποτροφίες είχαν δοθεί μέσω ελληνογαλλικής κοινοπραξίας και με διακρατική συνεργασία Ελλάδας-Γαλλίας και οικονομική ενίσχυση της ελληνικής κυβέρνησης!!! Τα στοιχεία μάλιστα που παρέθεσε ο Νικόλας Μανιτάκης (όπως άλλωστε και όλη η προηγούμενη επιχειρηματολογία) δείχνουν ότι δεν επρόκειτο αποκλειστικά για διωκόμενους αριστερούς νέους που διεσώζοντο (1 στους 3 φαίνεται να ήταν μέλη του ΚΚΕ ή συμπαθούντες αριστεροί) αλλά για την creme de la creme της ελληνικής νιότης: διανοούμενοι, αρχιτέκτονες, νομικοί, καλλιτέχνες...

Από τους 260 υποτρόφους κάποιοι δεν έκαναν καν χρήση της υποτροφίας ενώ 26 από τους επιβάτες του Ματαρόα πήγαιναν στο Παρίσι ιδίοις εξόδοις. Επιπλέον, 6 γονείς συνόδευαν τα παιδιά τους. Οι επιλογές ήταν εύστοχες, δεδομένου ότι οι υποψήφιοι ήταν συνολικά 800 και ο Μερλιέ είχε καλή γνώση φοιτητών, διανοουμένων και καλλιτεχνών. Με ποια κριτήρια επιλέχθηκαν; Απλώς ο Μερλιέ σώζει ζωές με βάση πολιτικά κριτήρια (όπως κατηγορήθηκε αργότερα και κινδύνευσε να χάσει τη θέση του) ή επιλέγει με ακαδημαϊκά κριτήρια υπολογίζοντας και σε μια επιστροφή που θα βοηθήσει την ανοικοδόμηση της Ελλάδας; Πάντως, ο Άδωνις Κύρου και ο Γιάννης Ξενάκης, παρότι συχνά αναφέρονται, δεν ήταν στο Ματαρόα.

Έτσι λοιπόν περνάμε από τη μυθοποιημένη στην ιστορικοποιημένη περί Ματαρόα αφήγηση.

Η Servanne Jollivet αναρωτιέται μήπως η ελληνική κυβέρνηση με τη συγκατάθεσή της επιδιώκει να απαλλαγεί από τους νεαρούς αντιστασιακούς, όπως στην περίπτωση των Αξελού, Καστοριάδη και Παπαϊωάννου, που είχαν από πολύ νεαρή ηλικία εμπλοκή με την αντίσταση και περιλαμβάνονταν στη λίστα της ελληνικής πρεσβείας με 37 αριστερής απόκλισης Έλληνες υποτρόφους. Πάντως, οι 3 στρατευμένοι φιλόσοφοι, από τη γαλλική επικράτεια, με σαφέστερη εικόνα για τη Σοβιετική Ένωση και το ρόλο του ΚΚΕ και ουσιώδη εμπλοκή στη γαλλική πολιτική διανόηση οδηγούνται σε κριτική του Μαρξισμού, καθένας δίνοντας τη δική του πρωτότυπη συμβολή στη σύγχρονή τους σκέψη, είτε με την ευρύτερη ανάγνωση του δυτικού κοσμοειδώλου και την εισαγωγή της έννοιας της περιπλάνησης (Αξελός), την επανανάγνωση της αρχαιοελληνικής πόλης και της φαντασιακής θέσμισης της κοινωνίας (Καστοριάδης) ή την κριτική του ντετερμινισμού με την εισαγωγή του στοιχείου της ιστορικότητας (Παπαϊωάννου).

Την ελευθεροφροσύνη του Συμβουλίου της Επικρατείας εξήρε ο Νίκος Αλιβιζάτος, υπονοώντας πως σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν και στη συμμετοχή κάποιων από τους υποτρόφους του Ματαρόα σ' αυτό. Οι νομικοί που συμμετείχαν στην καραβιά ήταν 18, μεταξύ αυτών και ο Όθων Κυριακός, που εξεφώνησε την ευχαριστήρια ομιλία της πολιτείας προς τον Οκτάβιο Μερλιέ την ίδια περίοδο που εξόριστοι της Μακρονήσου γιόρταζαν τα 25χρονα των Μερλιέ στην Ελλάδα!

Μεταξύ των υποτρόφων  ταξιδεύουν και 8 γλύπτες. Τους απαριθμεί η Πολύνα Κοσμαδάκη και μεταξύ τους συναντάμε τα ονόματα των Μέμου Μακρή, Κώστα Κουλεντιανού, Νέλλης Ανδρικοπούλου, Κ. Ανδρέου, Κ. Βαλσάμη, Μπέλλας Ραφτοπούλου, που φαίνεται παρά τις διαφορές τους να συγκλίνουν προς έναν λυρικό ρεαλισμό που συγχωνεύει το οικουμενικό με το εθνικό, να μετατοπίζεται προς προκλασικές  μορφές και να θέτει την ύλη και το υλικό ως βασικό στοιχείο της γλυπτικής.

Στην Αθήνα πάντως, μετά την απελευθέρωση, οι ιδεολογικές διαμάχες για τη μορφή και το περιεχόμενο, το σοσιαλιστικό ρεαλισμό και τη νεωτερική τέχνη δίνουν και παίρνουν. Ο Ε. Ματθιόπουλος περιγράφει την ελληνική εκδοχή της ιδεολογικής αντιπαράθεσης στο εσωτερικό της Αριστεράς και στα περιοδικά τέχνης της εποχής. Επίκεντρο η Γκερνίκα του Πικάσο και στα Ελεύθερα Γράμματα ο Δ. Φωτιάδης προσπαθεί να διευκρινίσει το τι και γιατί και προς συντηρητικούς και προς αριστερούς κύκλους ενώ ο Τάσσος υπερασπίζεται τον ουμανισμό της γαλλικής τέχνης και προτείνει φιλτράρισμα από τους Έλληνες καλλιτέχνες, απαντώντας στις σοβιετικές αιτιάσεις περί συρφετού "καθαρής" και εκφυλισμού αστικής τέχνης.

Χωρίς αναφορές στους ζωγράφους και δη στον Ντίκο Βυζάντιο, η ημερίδα προχώρησε με αναδρομή του Π. Τουρνικιώτη σε ένα μεγάλο ξεκίνημα: Αυτό της μη ομοιογενούς ομάδας περίπου 20 μεγαλύτερων και μικρότερων αρχιτεκτόνων του Ματαρόα που σπούδασαν ή ξανασπούδασαν στο Παρίσι. Λαζαρίδης, Τζελέπης, Λυγίζος, Κανδύλης, Προβελέγγιος, Γάττος, Λοϊζος, Χατζόπουλος, Χατζημιχάλης, Ζενέτος κ.ά. κ.ά. Αρχιτέκτονες που όντας σπουδασμένοι στο Παρίσι μπορούσαν να δουλέψουν στην ανοικοδόμηση της Γαλλίας και διεθνώς ή άλλοι σπουδασμένοι στο ΕΜΠ που ταίριαζαν στο κλίμα του ελβετικού γραφείου του Λε Κορμπιζιέ.

Κι απ' την τέχνη του χώρου στην τέχνη της γραφής. Η L. Arnoux διάλεξε να παρουσιάσει συγκριτικά δύο περιπτώσεις, την Έλλη Αλεξίου και τη Μάτση Χατζηλαζάρου. Η Αλεξίου, ήδη καθιερωμένη συγγραφέας, εργάζεται ως καθηγήτρια Γαλλικών αλλά δυστυχώς εγκαταλείπει νωρίς τη Γαλλία για ν' αναλάβει τη μόρφωση ελληνοπαίδων σε Βουκουρέστι και ανατολικές χώρες. Η Χ''λαζάρου επιστρέφοντας στο Παρίσι για δεύτερη φορά ανελίσσει την ποίησή της και συνδέεται με την πρωτοπορία, εικαστική και ποιητική, της πόλης. Χρησιμοποιεί τα Γαλλικά, με επίκεντρο της γραφής της -και στα Γαλλικά και στα Ελληνικά- το παιχνίδι με τις λέξεις. 

Η Μιμίκα Κρανάκη είναι εμβληματική φιγούρα, τρίτη λογοτέχνις που με το έργο της ενώ πενθεί για την εξορία, κοινωνεί το τραύμα και μετεξελίσσει την προσωπική οδύνη σε συλλογική πολιτική πράξη. Η Β. Λαλαγιάννη επισημαίνει πως στην Κρανάκη η έννοια της πατρίδας αποσυνδέεται από το χώρο και συνδέεται με τον (προσωπικό) χρόνο αναφέροντας τη ρήση του Στάθη Γουργουρή πως οι "Φιλέλληνες"  είναι εκτενές τόλμημα γραφής και σύλληψης.

Με ποιητική ματιά στο τοπίο της νεωτερικότητας και του δράματός της, δεδομένου ότι το ιστορικό γεγονός του Διαφωτισμού δεν έφερε την ωριμότητα του ανθρώπου, η Μ. Οικονόμου-Meurer επιχειρεί τρεις πλόες παράλληλα προς το Ματαρόα: Περιπλάνηση και μέθοδος, Μεσόγειος και Ατλαντικός, μη γραμμικότητα και πρόβλεψη-εποπτεία. Κριτική της μεθόδου. Η ορθολογικότητα που εμπεριέχει έναν βαθύ ανορθολογισμό, ναυάγια του ανθρωπισμού ταξιδεύουν προς αναζωογόνηση του Διαφωτισμού. Μια άλυτη αντινομία. Μεταθανάτια ζωή της μεθόδου. Λοξοδρόμισμα και ανανέωση μέσω της φαντασίας. Το Ματαρόα ως μυθιστορικό ταξίδι, υπάρχει σε καθεστώς αόρατης ορατότητας (Ντεριντά), πλοίο-φάντασμα που έρχεται από το μέλλον αν και μας φθάνει από το παρελθόν. Ποιος, πού βρίσκεται ο νέος Ωκεανός του (μας);

Η σύγκριση μεταξύ των φυγάδων του '45 και του '67, δύο κυμάτων που φτάνουν με διαφορά μιας εικοσαετίας περίπου στη Γαλλία, αναδεικνύει  απ' τη μια τη διαφοροποίησή τους από παλιότερες γενιές που φεύγουν δι' ανωτέρας σπουδάς απ' την άλλη την ομοιότητα λόγω πολιτικής δράσης. Όπως όμως επισημαίνει ο Κ. Κορνέτης, ενώ οι του '45 έχουν σημαντική διεθνή ατομική παρουσία και επηρεάζουν την πορεία της σκέψης στη Γαλλία μόνο πολύ αργότερα φτάνει η φωνή τους στην Ελλάδα, όπου η επιρροή τους είναι περιορισμένη. Συμβάλλουν με τον τρόπο τους όμως στην προετοιμασία για το γαλλικό Μάη. Οι του '67 έχουν ελάχιστη επίδραση στη διεθνή και γαλλική πολιτική σκηνή, παρ' όλα αυτά έντονη παρουσία και επίδραση στην ελληνική Μεταπολίτευση. Γεγονός παραμένει η πολλαπλότητα των διαδρομών του Ματαρόα και η ανοιχτότητα στη νοηματοδότηση.

Η ηθοποιός Ελίτα Κουνάδη πάντως, που γεννήθηκε στη Γαλλία, με την ομάδα της μελετούν τη διάτρητη μνήμη που συνδέεται με το Ματαρόα και αντιμετωπίζοντας παρεμφερή διλήμματα που θέτει η τωρινή συγκυρία, με το ένα πόδι στην Ελλάδα και το άλλο στη Γαλλία, ετοιμάζουν μια παράσταση με αυθεντικά κείμενα  των ταξιδιωτών με το Θέατρο του Ήλιου. Η Άννα Φιλίνη και ο Λεωνίδας Εμπειρίκος μεγάλωσαν μέσα στη μυθολογία των επιβατών του "πλοίου", που ανά καιρούς τους έβλεπαν με σάρκα και οστά. Άκουγαν τις συζητήσεις αυτών που έμειναν γι' αυτούς που έφυγαν. Ίσως κάπως έτσι κινούνται τα πράγματα. Και αυτά που μένουν στη μακρά διάρκεια είναι οι προσπάθειες αντίστασης στη βαρβαρότητα που, όπως επισήμανε ο Μάνος Ζαχαρίας, ήταν αυτό που πολεμούσαν και οι νέοι εκείνης της εποχής. 

Οι τρεις "κριτικοί" φιλόσοφοι, δε, Αξελός, Καστοριάδης, Παπαϊωάννου, παρά τις διαφοροποιήσεις τους παραμένουν μια ομάδα ξεχωριστή σε σχέση με τους προπολεμικούς του κύκλου της Χαϊδελβέργης και τους μεταπολιτευτικούς. Τίθεται συχνά το ερώτημα τι αν δεν; Αν το πνεύμα δεν είχε φύγει στην εξορία. Η παρακαταθήκη τους, πιστεύω, είναι απείρως σημαντικότερη από το περιορισμένο των δυνατοτήτων που θα είχαν στην Ελλάδα. Άλλωστε, οι επίγονοι που επέστρεψαν, αν και καλών προθέσεων, δυνατοτήτων και παιδείας, δεν κατάφεραν να αποτρέψουν την κατάσταση πολτού στην οποία έχουμε βυθιστεί. Ευτυχώς έφυγαν. Και ευτυχώς είχαν την τόλμη να επεξεργαστούν ο καθένας με τα εργαλεία του την κατάσταση (προσωπική και συλλογική) και να τη μεταλαμπαδεύσουν στο μέλλον με το έργο τους. Άλλωστε, η ανθρωπινότητα δεν χτίζεται παρά με στοιχεία μιγαδικά.