Το δημοκρατικό παράδοξο

Το ράγισμα του ποδιού μου, μια μέρα πριν από τον φετινό αγιασμό στα σχολειά, με καθήλωσε εντός οικίας. Πράγμα όχι τόσο δυσάρεστο εν τέλει, αφού ξεκουράστηκα, μοιράστηκα ευθύνες και επιτέλους διάβασα μερικά από τα αδιάβαστα της βιβλιοθήκης, που σωρεύονται. Τώρα που προσπαθώ να τελειώσω και το περίφημο Οικονομικό της Νομικής, τα ενδιαφέροντα έχουν πάλι διευρυνθεί και, σε συνάφεια με τα πτυχιακά μαθήματα, διάβασα το Επανεξετάζοντας την ανισότητα του Αμάρτυα Σεν, και το Δημοκρατικό Παράδοξο της Σαντάλ Μουφ, βιβλία του 2004 και τα δύο (όλως τυχαίως).     Διάβασα επίσης λογοτεχνία, ποίηση, άσε που μια επταετία μετά, από το κλείσιμο της Ελευθεροτυπίας, ασχολήθηκα και έλυσα sudoku!!   

Μια μέρα πριν από την ορθοπεδικό και, ελπίζω, την απελευθέρωσή μου σταδιακά από το νάρθηκα, βάζω κάτω τον εαυτό μου να γράψει κάτι γι' αυτό το νεκρό-δημιουργικό διάλειμμα.

  Εντυπωσιάστηκα από το βιβλίο της  Μουφ, όχι μόνο επειδή εμπνέεται από και  τολμηρά αντιπαρατίθεται με τέρατα της  σύγχρονης σκέψης (Βιτγκενστάιν, Ντεριντά, Φρόιντ,  Λακάν, Ζίζεκ, Σμιτ, Χάμπερμας, Ρόουλς,  Γκίντενς), όχι μόνο γιατί με βρίσκει  σύμφωνη η σύλληψη του "αγωνιστικού  πλουραλισμού", που τοποθετεί απέναντι  στη δημοκρατική κοινωνία όχι έναν  εχθρό αλλά έναν αντίπαλο,  αναγνωρίζοντας τη βία και το πάθος των πολιτών, αλλά κυρίως για το πόσο προφητική είναι η ανάλυσή της για την άνοδο της ακροδεξιάς, αφού "η ρηχή κοινωνική ομοφωνία, αντί να συνιστά σημάδι προόδου, θέτει σε κίνδυνο τους δημοκρατικούς θεσμούς".

Αλίευσα από το διαδίκτυο (https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sas/article/view/587/587) και την επιθεώρηση πολιτικής και ηθικής θεωρίας Επιστήμη και Κοινωνία ένα κείμενο της εποχής που τελειώνει ως εξής:

Συμπερασματικά, το έργο της Mouffe ξαφνιάζει γιατί μας μιλάει καθαρά
πολιτικά, μια ‘γλώσσα’ που, στη σημερινή εποχή, φαίνεται να έχουμε ξεχά-
σει, εξαιτίας της αδιαμφισβήτητης κυριαρχίας τόσο του νεοφιλελευθερισμού
όσο και του μπλερισμού που αποφαίνεται το τέλος του ‘πολιτικού’ (the end
of politics). Εν αντιθέσει, το έργο της Mouffe επαναπροσδιορίζει τους όρους
και περιγράφει εκ νέου το προφίλ της σύγχρονης φιλελεύθερης δημοκρατίας
αλλά και του ‘πολιτικού’. Μας υπενθυμίζει το πλούσιο δυναμικό που φέρει
η δημοκρατική παράδοση και, έμμεσα, μας προσκαλεί να αναλάβουμε τις
πολιτικές μας ευθύνες απέναντι σε αυτήν. Ευθύνες που, ίσως, προδιαγρά­
φουν και το ίδιο μας το μέλλον.

Πωλίνα Ταμπακάκη

Ειδικότερα για το πώς η απώθηση των παθών οδηγεί στο φούντωμα (που από τότε μέχρι τώρα, σχεδόν μια εικοσαετία μετά, ογκώθηκε, αφού το βιβλίο πρωτοεκδόθηκε το 2000) των ακροδεξιών μορφωμάτων, που λέει και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, παραθέτω από το κείμενο του Θανάση Βασιλείου (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 23/5/2004, http://www.protoporia.gr/to-dimokratiko-paradoxo-p-217789.html) το τμήμα που συνοπτικά το παρουσιάζει:
Η απώθηση του πάθους, λέει η Mouffe, ήταν αναγκαία προϋπόθεση της Εγκυκλοπαίδειας και του μύθου ενός κοινωνικού συμβολαίου όπου οι αμοιβαίες σχέσεις θα ελάμβαναν τη μορφή διαφανούς επικοινωνίας μεταξύ των κοινωνών. Όλος αυτός ο σχηματισμός, κατόρθωσε να δώσει την εντύπωση ότι, χωρίς αντιπαράθεση, τα πράγματα μπορούν να οδηγηθούν σε κατάσταση κατευνασμού και συμφιλίωσης. Ιδού ο πάγκος με τις ευκαιρίες: η έκπτωση της πολιτικής σε άνευρη διαδικασία επικύρωσης των επιταγών της αγοράς.

Τα αποτελέσματα της απώθησης

Η παγίδα της συναίνεσης μετέθεσε τη λύση των πιεστικών προβλημάτων και ταυτόχρονα οδήγησε στην κρίση των ριζοσπαστικών προταγμάτων, στο (νέο)φιλελεύθερο τέλος της ιστορίας, στη λοιδορία της συμμετοχής και στο δημοκρατικό έλλειμμα. Η έξοδος του κράτους πρόνοιας, ο άγριος καπιταλισμός της παγκοσμιοποίησης, η πολιτική αδιαφορία και η απορία του ψηφοφόρου μπρος στην κάλπη, είναι τα αναμενόμενα συμπτώματα της απουσίας των συγκρούσεων. Η απώθηση των ρήξεων, μεταξύ άλλων, είναι αυτή που προκάλεσε τη μετάλλαξη της ταυτότητας της αριστεράς, μέλη της οποίας σύρθηκαν στη φαντασίωση της πραγμάτωσης μιας πλουραλιστικής φιλελεύθερης δημοκρατίας και πολιτικών «τρίτου δρόμου». Το «τέλος της ιστορίας» ήταν και το τέλος του Πολιτικού. Ο ελεύθερος χώρος καταλήφθηκε από την αναπτυσσόμενη λαϊκιστική δεξιά.

Φαντάζομαι πώς το ράγισμα του ποδιού μου βοήθησε σε αυτή την περίοδο να δώσω χώρο στον αναστοχασμό πάνω σε θέματα που δεν είναι της τρέχουσας καθημερινότητας αλλά καθορίζουν το πώς σκέφτεται κανείς την καθημερινότητα και πώς επανεντάσσεται σ' αυτήν μετά το καλοκαίρι, ενόψει δε και των οψέποτε εκλογών, περιλαμβανομένων και των ευρωπαϊκών. 

Γιατί αν νομίσαμε πως οι εκλογές είναι κάτι δευτερεύον, η εκλογή Τραμπ ξαναθύμισε γιατί δεν μπορούμε να θεωρούμε τίποτα δεδομένο, κι ελπίζω πως όλες οι μειονότητες που δεν πήγαν καν να ψηφίσουν, την επόμενη φορά θα τρέξουν προς προάσπιση των όποιων κεκτημένων τους. Και νομίζω πως ο αγωνιστικός πλουραλισμός τον οποίο εισάγει η Μουφ δεν περιορίζεται μόνο στο διακύβευμα της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Εφαρμόζεται σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας και σε κάθε διεκδίκηση, μικρή ή μεγάλη, προσωπική ή κοινωνική. Επιστρέφω στο βιβλίο:

Μιλώντας για την παγκοσμιοποίηση της υποχώρησης της δημοκρατίας δίνει το παράδειγμα του τότε "οικτρού θεάματος της πολιτικής αντιπαράθεσης στις ΗΠΑ" της εποχής Κλίντον, προοικονομώντας την εκλογή Τραμπ: 

...ανανέωσε τη θητεία του "καθώς εξουδετέρωσε τους αντιπάλους του με την επιδέξια αφομοίωση ρεπουμπλικανικών ιδεών που είχαν απήχηση στους ψηφοφόρους και τη συνάρθρωσή τους με αριστερές πολιτικές στα θέματα της άμβλωσης και της εκπαίδευσης. Αλλά το κόστος ήταν ο περαιτέρω εκμαυλισμός μιας ήδη αποδυναμωμένης δημόσιας σφαίρας. Πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι η έλλειψη δημοκρατικής αντιπαράθεσης γύρω από πραγματικές εναλλακτικές επιλογές στην πολιτική οδηγεί στην εκδήλωση των ανταγωνισμών με μορφές που υπονομεύουν την ίδια τη βάση της δημοκρατικής πολιτικής σφαίρας"...

Προχωρώντας από τα δεδομένα στην πολιτική θεωρία, η Μουφ καταλήγει: " Η δεσπόζουσα προσέγγιση  στην πολιτική θεωρία δεν μπορεί καθόλου, δυστυχώς, να μας βοηθήσει στην κατανόηση των σημερινών εξελίξεων... Για το λόγο αυτό, ενάντια στα δύο πρότυπα δημοκρατικής πολιτικής, το "αθροιστικό", που την ανάγει σε διαπραγματεύσεις συμφερόντων, και το "διαβουλευτικό" ή "διαλογικό", που πρεσβεύει ότι οι αποφάσεις σε θέματα κοινού ενδιαφέροντος θα πρέπει να πηγάζουν από την ελεύθερη και απρόσκοπτη διαβούλευση όλων, έχω υποστηρίξει μια θεώρηση της δημοκρατικής πολιτικής ως "αγωνιστικού πλουραλισμού", για να τονίσω ακριβώς ότι το κύριο πρόβλημα στην πολιτική της σύγχρονης δημοκρατίας είναι η μετατροπή του ανταγωνισμού σε αγωνισμό. Κατά την άποψή μου, στόχος της πολιτικής στη δημοκρατία θα πρέπει να είναι η διαμόρφωση ενός πλαισίου που να επιτρέπει στις συγκρούσεις να πάρουν τη μορφή αγωνιστικής αντιπαράθεσης μεταξύ αντιπάλων, αντί να εκδηλώνονται ως ανταγωνιστική πάλη μεταξύ εχθρών...

Αν αποδεχτούμε ότι αυτός ο τύπος αγωνιστικής αντιπαράθεσης αποτελεί το διακριτικό γνώρισμα της πλουραλιστικής δημοκρατίας, γίνεται αμέσως φανερό γιατί αυτή η δημοκρατία απαιτεί τη δημιουργία συλλογικών ταυτοτήτων γύρω από σαφώς διακριτές θέσεις, καθώς και τη δυνατότητα επιλογής ανάμεσα σε πραγματικά εναλλακτικές προτάσεις. Αυτή ακριβώς είναι η διάκριση αριστερά-δεξιά. Η αντίθεση αριστερά-δεξιά είναι ο τρόπος με τον οποίο μορφοποιείται και θεσμίζεται η νόμιμη σύγκρουση. Στην περίπτωση που το πλαίσιο αυτό δεν υφίσταται ή έχει αποδυναμωθεί, η διαδικασία της μετατροπής του ανταγωνισμού σε αγωνισμό παρεμποδίζεται, πράγμα που μπορεί να έχει αδήριτες συνέπειες για τη δημοκρατία. Για το λόγο αυτό, αναφορές στο "τέλος της πολιτικής" και στο παρωχημένο της διάκρισης αριστερά-δεξιά δεν θα πρέπει να προκαλούν ενθουσιασμό, αλλά ανησυχία. Δεν χωρά αμφιβολία ότι το παραδοσιακό πλαίσιο πρέπει να αναθεωρηθεί εις βάθος, και δεν τίθεται θέμα επιστροφής στα παλιά συνθήματα και τις δογματικές βεβαιότητες. Θα ήταν, όμως, σφάλμα να πιστέψουμε ότι ο διαχωρισμός αυτός μπορεί να ξεπεραστεί και ότι είναι δυνατό να υπάρξει ριζοσπαστική πολιτική χωρίς τον ορισμό ενός αντιπάλου". 

Στην ανάλυσή της η Μουφ κάνει επίσης πολλές αναφορές στην ευρωπαϊκή πραγματικότητα της εποχής και στον δεξιό λαϊκιστικό δημαγωγικό λόγο:
"Δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι, εδώ και αρκετές δεκαετίες, επήλθαν σημαντικές αλλαγές στις ευρωπαϊκές χώρες χωρίς, στην πραγματικότητα, να ζητηθεί η γνώμη του λαού σχετικά με πιθανές εναλλακτικές δυνατότητες. Δεν προκαλεί έκπληξη, συνεπώς, ότι υπάρχει ένα αίσθημα δυσαρέσκειας μεταξύ όλων εκείνων που δεν έχουν ωφεληθεί από τις αλλαγές αυτές ή που αισθάνονται ότι θέτουν σε κίνδυνο τις προοπτικές του μέλλοντός τους. Όσο τα παραδοσιακά κόμματα αρνούνται να εγκύψουν σε αυτά τα θέματα, με τον ισχυρισμό ότι οι εξελίξεις αυτές είναι νομοτελειακές και ότι δεν υπάρχει εναλλακτική επιλογή απέναντι στο νεοφιλελεύθερο υπόδειγμα παγκοσμιοποίησης, είναι πιθανή η συνέχιση της ανόδου των δεξιών λαϊκιστικών κομμάτων. Σίγουρα, πάντως, η ηθική καταδίκη δεν πρόκειται να τα κάνει να εξαφανιστούν, αν δεν φέρει κιόλας το αντίθετο αποτέλεσμα...

Τα προβλήματα που οδήγησαν στην ανάδυση του δεξιού λαϊκισμού δεν θα εκλείψουν αν δεν επέλθει μια βαθιά αλλαγή στην πολιτική λειτουργία της δημοκρατίας. Αν δεν καταβληθεί μια σοβαρή προσπάθεια να αντιμετωπιστεί το έλλειμμα δημοκρατίας που χαρακτηρίζει τη "μεταπολιτική" εποχή της νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας και δεν καταπολεμηθεί η όξυνση των ανισοτήτων που αυτή δημιούργησε, οι διάφορες μορφές δυσαρέσκειας θα διαιωνιστούν. Και υπάρχει επίσης ο κίνδυνος να λάβουν πιο βίαιες μορφές...".